Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Hrubieszowie

ZABURZENIA KOMUNIKACJI W AUTYZMIE

Na czym najogólniej polega trudność w porozumiewaniu się z dziećmi autystycznymi?

W odróżnieniu od innych grup osób o rozległych dysfunkcjach rozwojowych, proces porozumiewania się dzieci z autyzmem kryje w sobie wiele nierozstrzygniętych kwestii. 

Wynikają one głównie z:

1. Różnorodności form w jakich przejawia się opóźnienie i zaburzenie mowy, specyficzne dla tego zespołu rozwojowych dysfunkcji.

2. Oraz z niemożności zdiagnozowania mechanizmów kształtujących reakcje i zachowania jednostek autystycznych. 

Cechą specyficzną dla osób autystycznych, wpływającą na prawidłowy przebieg interakcji językowych jest ich reaktywność.

Przy próbie nawiązania kontaktu obserwuje się częste wycofywanie się. Z kolei gdy nikt się tego nie spodziewa, potrafią produkować złożone, poprawnie leksykalnie wypowiedzi. 

Tworzenie więzi emocjonalnych z osobami z najbliższego otoczenia, oraz wchodzenie z nimi w interakcje celem wymiany informacji, to główne cechy rozwojowe sprzyjające przyswajaniu zdolności komunikacyjnych. 

Stąd też wynikają trudności osób autystycznych ze zdobywaniem kompetencji językowych. 

Na ogół osoby z autyzmem przyjmują bierną postawę wobec bodźców docierających z otoczenia.

Badacze wskazują na kilka elementów warunkujących prawidłowy rozwój komunikatywności w najwcześniejszych fazach życia.

• Sygnały, które są kierowane do dziecka winny być równoznaczne z jego możliwościami poznawczymi i psychoruchowymi.

• Brak odpowiedzi na reakcje dziecka, które sugerują chęć inicjowania i podtrzymywania bezsłownego dialogu, mające miejsce w czasie zabawowych interakcji z matką.

• Naprzemienność reakcji zachodzących między dzieckiem, a osobą dorosłą. Sprawia to, że niemowlę znajduje upodobanie w powtarzaniu oraz inicjowaniu już opanowanych metod nawiązania kontaktu. Łączy się to ze zdolnością do przewidywania przez dziecko zachowań osoby dorosłej, co jest ważnym czynnikiem do wymiany przekazów.

• Nagradzanie sygnałów o określonym znaczeniu i akceptowanie przejawianych przez dziecko reakcji. 

• Zabawowy charakter interakcji komunikacyjnych, dostarczający pozytywnych emocji.

Jaka jest sfera rozumienia przekazów językowych w autyzmie?

W badaniach nad autyzmem często stosuje się podejście oparte na tzw. teorii umysłu, która dotyczy zdolności wczuwania się w stan emocjonalny oraz intencje innych osób. 

Podstawową cechą wyróżniającą zachowania osób z autyzmem odnosi się do ograniczeń w nawiązywaniu interakcji personalnych już w najwcześniejszym okresie rozwoju. 

U dzieci autystycznych występuje dość silnie ugruntowana niemożność uświadomienia sobie faktu, że inni ludzie przeżywają emocje oraz działają wykorzystując różne funkcje poznawcze. 

W porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami dzieci z autyzmem wykazują wyraźnie obniżoną zdolność odczytywania nastrojów i stanów umysłu innych osób. 

Charakteryzują się pod tym względem ślepotą umysłową. 

Bardzo istotną funkcją poznawczą (która rozwija się już w niemowlęctwie) jest zdolność dzielenia z kimś drugim wspólnego pola uwagi, ponieważ ma to wpływ na przyswajanie sobie przez dziecko zdolności porozumiewania się. 

Jeśli chodzi o sferę rozumienia przekazów językowych u dzieci z autyzmem, przede wszystkim nie jesteśmy pewni tego, czy kierowane do dziecka słowa są przez nie rozumiane. Najwięcej trudności sprawiają tym dzieciom te treści, które łączą się z relacjami pomiędzy ludźmi, a dotyczą nawet prostych czynności, jak świadczenie różnego rodzaju usług, opieki, czy wykonywania poleceń.

Obserwacja niemowląt w zachowaniu których występują oznaki wyjątkowej obojętności na obecność matki lub innych znaczących osób z najbliższego otoczenia, dostarczają danych świadczących o braku skłonności do zabawowych interakcji opartych na wymianie i wzajemności zachowań.

Aktywność zabawowa, przez którą zdobywane i utrwalane są formy bezsłownego dyskursu, przygotowującego grunt nawyków językowych, nie jest obserwowana u dzieci z autyzmem. 

W przypadkach bardziej nasilonych zaburzeń autystycznych mamy do czynienia z całkowitym brakiem mowy i trudno jest zorientować się, na jakim poziomie kształtuje się zdolność jej rozumienia. 

Jakie wyróżnia się cechy ekspresji komunikacyjnej w autyzmie?

Jedną z charakterystycznych form występujących szczególnie często u dzieci z autyzmem jest echolalia. 

W przypadku bardziej złożonych i rozbudowanych pod względem syntaktycznym wypowiedzi obserwuje się u tych dzieci dość typowe dla nich spowolnienie tempa mowy, monotonną barwę głosu i charakterystyczny brak zainteresowania odbiorem przez innych ludzi.

Osoby z autyzmem nie rozumieją rzadko występujących obco brzmiących słów jak w przypadku osób o wyższym poziomie funkcjonowania poznawczego. 

Dołączają się do tego neologizmy, które zaskakują swoją oryginalnością i świadczą o racjonalnych zasadach na podstawie których są tworzone i wykorzystywane w rozmowie. 

Jednym z dość specyficznych objawów występujących w mowie osób z autyzmem jest pomijanie zaimka osobowego ja lub zastępowanie go zaimkiem użytym w drugiej lub trzeciej osobie. Cechy te łączą się z echolalią, która może być natychmiastowa lub odroczona.

W większości przypadków echolalia stanowi odbicie doświadczeń, jakimi są odbierane przez osobę z autyzmem, a kierowane do niej przekazy językowe, na które na ogół nie reaguje w oczekiwany przez otoczenie sposób.

Zdaniem niektórych autorów, echolalia zawiera w sobie pewne elementy autostymulacji i może być dla domowników źródłem informacji np. poprzez wypowiedzi echolalistyczne informują o tym że są głodne i spragnione.

Wyniki badań Błeszyńskiego przeprowadzone na grupie 55 dzieci z autyzmem wykazały, że najczęściej u dzieci z autyzmem występuje echolalia bezpośrednia, zaobserwowana częściej u chłopców niż dziewczynek.

Według badaczy echolalia w swej bezpośredniej postaci może służyć formułowaniu próśb i potrzeb, potwierdzania informacji formułowanych w pytaniach kierowanych do osób z autyzmem, a także jako forma samoregulacji.

Pewne formy echolalii występują u dzieci zdrowych we wcześniejszych etapach rozwoju językowego, a także u dzieci niewidomych, u osób z zaawansowaną demencją, u niektórych osób ze schizofrenią.

Nie wszystkie dzieci z autyzmem cechuje echolalia. Wraz ze zmniejszeniem się częstości występowania echolalii pojawić się mogą bardziej komunikatywne formy aktywności językowej.

U niemowląt autystycznych rzadko występują wokalizacje typowe dla pierwszych miesięcy życia jak i w mniejszym stopniu wokalizacjom tym towarzyszą bezsłowne reakcje mimiczne, gestowe oraz ruchy całego ciała. Stwierdzono, że wokalizacje w formie gaworzenia nie bywają u tych dzieci tak często kojarzone z sytuacjami społecznymi. 

Jakie występują ograniczenia i trudności związane z percepcją w procesie komunikacji?

Na podstawie potocznej obserwacji i badań eksperymentalnych można stwierdzić, że dzieci dotknięte autyzmem lepiej funkcjonują w zakresie wykorzystywania informacji pochodzących z tzw. zmysłów proksymalnych (węch, smak, dotyk) niż dystalnych.

Dla rozwoju procesu komunikacji prawidłowo funkcjonująca percepcja słuchowa w jej szerokim rozumieniu odgrywa rolę tak doniosłą, że wszelkie zakłócenia w jej zakresie powodują mniej lub bardziej poważne i trwałe konsekwencje. 

Dość często dzieci, które nie reagują na polecenia podejrzewane są o głuchotę i stąd znaczny odsetek dzieci z autyzmem jest kierowany na badania słuchu i przez pewien czas mogą one uchodzić za głuche. 

Można by uniknąć pomyłek diagnostycznych, wykorzystując odpowiednie diagnostyczne techniki pozwalające ocenić funkcje centralnego przetwarzania słuchowego.

Bardzo istotnym elementem w procesie przetwarzania słuchowego jest zdolność reagowania. 

Ważna jest również umiejętność odtwarzania przerw czasowych pomiędzy następującymi po sobie bodźcami. Już w 1961 roku w USA Hirsh i Sherrick stwierdzili, że przerwy pomiędzy bodźcami powinny wynosić około 20msek, by można je było zauważyć. W przypadku osób z autyzmem można zaobserwować specjalne trudności występujące podczas czytania i pisania. 

Chodzi o pomijanie przerw między poszczególnymi słowami. 

Osoby takie z trudem przyswajają sobie te normy czasowe, które dotyczą tzw. realnego czasu rozpoznawania wypowiadanych słów. 

Odnosi się on do szybko zmieniających się czasowych sekwencji, w jakich wypowiadane są słowa. 

Dzięki opanowaniu realnego czasu dotyczącego procesów leksykalnych możemy rozpoznawać poszczególne słowa mimo ich efemerycznego charakteru, a nawet dokonywać tego zanim całe słowo zostało wypowiedziane. 

Podobne procesy zachodzą podczas słuchania utworów muzycznych wcześniej już nam znanych.

Realny czas jest inaczej wykorzystywany w procesie porozumiewania się na początku i na końcu zdania. 

Zależy on także od kontekstu treściowego oraz od frekwencyjności poszczególnych słów w danym języku. Można przypuszczać, że realny czas rozpoznawania słów będzie się rozmaicie kształtować u osób autystycznych w zależności od tego, czy treść słów ma charakter metaforyczny, a także od tego, w jakim stopniu wypowiadane słowa są nasycone znaczeniami abstrakcyjnymi.

Co może być istotne w rehabilitacji osób z autyzmem?

Kluczową rolę w rehabilitacji dziecka z autyzmem odgrywa obserwacja. To ona dostarcza specjaliście informacji na temat funkcjonowania młodego człowieka i pozwala mu zindywidualizować formy oddziaływania. 

W procesie terapeutycznym warto wykorzystać zabawy oparte na odgrywaniu ról i odwołujące się do metafor lub symboli. Programy rehabilitacji powinny obejmować zajęcia aktywizujące różne zmysły (słuch, dotyk, wzrok itp.). Im wcześniej zostaną podjęte odpowiednie działania terapeutyczne, tym większa szansa na powodzenie procesu rehabilitacyjnego i usamodzielnienie się dzieci z autyzmem w życiu dorosłym.

Opracowała Natalia Popko na podstawie:

Gałkowski T. (1999). Zaburzenia komunikacji w autyzmie. W: T. Gałkowski, G. Jastrzębowska (red.). (1999). Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Wyd. Uniw. Opolskiego, Opole (rozdz. 6.8).