Światowy Dzień Zapobiegania Samobójstwom
Każdego roku, 10 września, obchodzimy Światowy Dzień Zapobiegania Samobójstwom (World Suicide Prevention Day), którego celem jest podnoszenie świadomości na temat problemu samobójstw oraz działań mających na celu ich prewencję. Wydarzenie to, zainicjowane przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Zapobiegania Samobójstwom (International Association for Suicide Prevention, IASP) we współpracy z Światową Organizacją Zdrowia (WHO), ma na celu zwrócenie uwagi na skalę zjawiska, a także podkreślenie znaczenia wsparcia psychologicznego i profilaktyki zdrowia psychicznego.
Samobójstwa są jednym z najpoważniejszych problemów zdrowia publicznego. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia co roku około 800 tysięcy osób odbiera sobie życie, co oznacza, że średnio co 40 sekund na świecie ktoś popełnia samobójstwo. Jest to czwarta najczęstsza przyczyna zgonów wśród młodych ludzi w wieku 15-29 lat.
W Polsce problem ten jest szczególnie widoczny – rocznie na skutek samobójstw umiera około 5 tysięcy osób, co stawia Polskę na wysokiej pozycji wśród krajów europejskich pod względem liczby samobójstw.
Samobójstwa mają złożony charakter i są wynikiem współdziałania wielu czynników. Do najważniejszych zalicza się:
· Problemy psychiczne: depresja, zaburzenia lękowe, schizofrenia oraz inne zaburzenia psychiczne, które często prowadzą do zachowań samobójczych.
· Uzależnienia: nadużywanie alkoholu, narkotyków czy leków również zwiększa ryzyko samobójstwa.
· Czynniki społeczne i ekonomiczne: problemy finansowe, bezrobocie, marginalizacja społeczna, przemoc w rodzinie czy brak wsparcia społecznego mogą prowadzić do desperacji.
· Traumy z przeszłości: doświadczenia traumatyczne, takie jak przemoc seksualna, emocjonalna czy fizyczna, są istotnym czynnikiem ryzyka.
· Choroby przewlekłe i terminalne: ciężkie choroby, ból przewlekły oraz związana z nimi izolacja społeczna mogą prowadzić do decyzji o odebraniu sobie życia.
Zapobieganie samobójstwom to złożony proces, który wymaga współdziałania na wielu poziomach – od interwencji indywidualnych, przez działania w społecznościach, aż po systemowe rozwiązania polityczne i prawne. W Polsce i na świecie przyjęto wiele strategii prewencji samobójstw, które oparte są na badaniach naukowych i doświadczeniach klinicznych.
1. Wczesna interwencja i wsparcie psychologiczne.
Jednym z najważniejszych aspektów prewencji samobójstw jest szybka reakcja na symptomy zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia lękowe czy stres pourazowy (PTSD). Wczesne zidentyfikowanie problemów psychicznych może znacząco zmniejszyć ryzyko samobójstwa, zwłaszcza jeśli osoba otrzyma odpowiednie wsparcie. Terapia poznawczo – behawioralna (CBT), terapia dialektyczno – behawioralna (DBT) oraz farmakoterapia (w zależności od diagnozy) są skutecznymi metodami leczenia osób w kryzysie. W Polsce rola psychoterapii i poradnictwa psychologicznego rośnie, jednak dostęp do specjalistycznej opieki nadal jest ograniczony, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach. Inicjatywy takie jak rozwój Centrów Zdrowia Psychicznego, które oferują szybkie wsparcie w kryzysie, są istotnym elementem strategii prewencji samobójstw.
2. Edukacja społeczeństwa.
Podnoszenie świadomości na temat zdrowia psychicznego oraz problemów związanych z samobójstwami to kluczowy element prewencji. Edukacja skierowana do społeczeństwa ogółem, w tym do nauczycieli, pracodawców, pracowników służby zdrowia, a także młodzieży, może pomóc w zrozumieniu problemów psychicznych i zmniejszeniu stygmatyzacji osób, które borykają się z myślami samobójczymi. Działania edukacyjne mogą obejmować warsztaty, kampanie społeczne oraz programy informacyjne w szkołach.
3. Ograniczenie dostępu do środków.
Badania wykazują, że ograniczenie dostępu do środków, które mogą być użyte do samobójstwa, takich jak broń palna, leki czy niebezpieczne miejsca, może znacząco zmniejszyć liczbę samobójstw. Wiele samobójstw jest impulsywnych, a ograniczenie dostępu do środków może dać osobie czas na ponowne przemyślenie swojej decyzji lub na interwencję z zewnątrz. W Polsce nadal istnieje wyzwanie w tym obszarze, szczególnie w kontekście dostępu do substancji psychoaktywnych i leków, jednak podejmowane są działania mające na celu wprowadzenie odpowiednich regulacji. Działania te obejmują m.in. kampanie informacyjne dotyczące odpowiedzialnego korzystania z leków i substancji psychoaktywnych.
4. Wsparcie w kryzysie i pomoc społeczna.
Osoby w kryzysie samobójczym często potrzebują natychmiastowej pomocy. Organizacje i instytucje oferujące wsparcie kryzysowe, takie jak linie wsparcia, chaty internetowe czy telefony zaufania, odgrywają kluczową rolę w zapobieganiu samobójstwom. W Polsce działa kilka takich inicjatyw, jak: Centrum Wsparcia dla Osób w Kryzysie, czy Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111 prowadzony przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę. Te usługi oferują możliwość anonimowego skontaktowania się z psychologiem czy konsultantem, który może udzielić wsparcia emocjonalnego, doradzić w zakresie dalszych kroków oraz skierować do odpowiednich placówek.
5. Treningi umiejętności życiowych i radzenia sobie ze stresem.
Programy nauczania umiejętności życiowych, zwłaszcza w szkołach, mogą być skutecznym narzędziem prewencji. Młodzież i osoby dorosłe mogą uczyć się technik radzenia sobie ze stresem, zarządzania emocjami oraz budowania zdrowych relacji interpersonalnych, co może pomóc w uniknięciu kryzysów emocjonalnych prowadzących do myśli samobójczych.
6. Wspieranie grup szczególnie zagrożonych.
Niektóre grupy społeczne są bardziej narażone na samobójstwo, np. osoby starsze, osoby LGBT+, osoby zmagające się z uzależnieniami czy osoby po traumatycznych przeżyciach. Zapobieganie samobójstwom w tych grupach wymaga szczególnej uwagi oraz odpowiednich programów wsparcia, które są dostosowane do ich specyficznych potrzeb. W Polsce podejmowane są działania mające na celu wsparcie tych grup, jednak nadal istnieje wiele wyzwań. W szczególności potrzeba większej dostępności do terapii afirmatywnej dla osób LGBT+, a także lepszego systemu wsparcia dla osób starszych, które często borykają się z problemami samotności i izolacji.
7. Systemy opieki zdrowotnej i koordynacja działań.
Kluczowe dla prewencji samobójstw jest stworzenie spójnego systemu opieki zdrowotnej, który obejmuje zarówno wsparcie psychiczne, jak i fizyczne. W Polsce działania w tym zakresie zostały zainicjowane w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, który kładzie nacisk na koordynację działań między placówkami zdrowia psychicznego, lekarzami pierwszego kontaktu, a także instytucjami wsparcia społecznego. Efektywne zarządzanie tym systemem może zapewnić lepszą opiekę nad osobami w kryzysie oraz zapewnić wczesną interwencję.
Rozpoznanie sygnałów ostrzegawczych samobójstw jest kluczowym elementem prewencji. Choć nie każdy, kto wykazuje pewne oznaki, ma myśli samobójcze, to istnieje grupa objawów, które powinny zwrócić uwagę i skłonić do interwencji, zwłaszcza gdy pojawiają się w kontekście trudnej sytuacji życiowej lub problemów emocjonalnych. Sygnały te można podzielić na kilka kategorii: zmiany w zachowaniu, emocjonalne sygnały, werbalne komunikaty oraz oznaki fizyczne.
1. Zmiany w zachowaniu – jednym z najbardziej widocznych sygnałów ostrzegawczych są gwałtowne lub stopniowe zmiany w zachowaniu osoby. Do najważniejszych należą:
· Wycofanie społeczne: osoba zaczyna unikać kontaktów z bliskimi, izoluje się od przyjaciół i rodziny, rezygnuje z udziału w spotkaniach towarzyskich czy zawodowych. Wycofanie społeczne może również objawiać się brakiem zainteresowania codziennymi aktywnościami, które wcześniej sprawiały radość;
· Zmniejszenie zainteresowania codziennymi obowiązkami: osoba przestaje dbać o swoje podstawowe potrzeby, takie jak higiena, jedzenie czy sen. Zaczyna zaniedbywać swoje zobowiązania, zarówno w pracy, jak i w życiu prywatnym;
· Nagłe zmiany w zachowaniu: może to być skrajne zmiany nastrojów – od apatii i wycofania do nagłego pobudzenia lub agresji. Niekiedy osoba wydaje się „uspokojona” po podjęciu decyzji o odebraniu sobie życia, co może być interpretowane jako sygnał ostrzegawczy;
· Zwiększona impulsywność i ryzykowne zachowania: niektóre osoby zaczynają angażować się w ryzykowne aktywności, takie jak niebezpieczna jazda samochodem, nadmierne picie alkoholu, zażywanie narkotyków lub inne destrukcyjne działania. Może to być sposób na ucieczkę od emocjonalnego bólu lub próba samookaleczania;
· Nagłe rozdawanie cennych rzeczy: w niektórych przypadkach osoby w kryzysie zaczynają rozdawać swoje rzeczy, co może być świadomym pożegnaniem się z bliskimi i przygotowaniem do samobójstwa.
2. Emocjonalne sygnały – zmiany w sferze emocjonalnej są często subtelniejsze niż zmiany w zachowaniu, jednak stanowią równie istotny sygnał ostrzegawczy. Wśród nich można wyróżnić:
· Poczucie bezradności: osoba wyraża przekonanie, że jej sytuacja nigdy się nie poprawi, i że nie ma dla niej przyszłości. Pojawiają się wypowiedzi typu: „Nic już się nie zmieni”, „Nie ma dla mnie nadziei” lub „Moje życie nie ma sensu”;
· Intensywne poczucie winy lub wstydu: osoba może czuć się przytłoczona poczuciem winy za swoje działania, decyzje życiowe lub problemy. Może także doświadczać wstydu, który prowadzi do poczucia izolacji i odrzucenia przez innych;
· Brak poczucia własnej wartości: samokrytyka i niskie poczucie własnej wartości mogą być sygnałem ostrzegawczym. Osoba może mówić o sobie w negatywny sposób, wyrażając przekonanie, że jest ciężarem dla innych lub że „świat byłby lepszy bez niej”;
· Przeżywanie skrajnych emocji: osoba może na przemian przeżywać stany ekstremalnego smutku, gniewu, rozpaczy lub lęku, co może być trudne do zrozumienia dla otoczenia;
· Obojętność emocjonalna: osoba może wydawać się emocjonalnie wycofana, apatyczna i obojętna na sytuacje, które wcześniej wywoływały u niej reakcje emocjonalne.
3. Werbalne komunikaty – często osoby rozważające samobójstwo werbalnie wyrażają swoje myśli i uczucia. Mogą to być zarówno bezpośrednie, jak i bardziej subtelne sygnały:
· Bezpośrednie wypowiedzi o samobójstwie: osoba może wprost mówić o swojej chęci zakończenia życia, na przykład: „Chcę umrzeć”, „Skończę z tym wszystkim” lub „Wszystkim byłoby lepiej beze mnie”;
· Pośrednie wypowiedzi o samobójstwie: niekiedy osoba nie mówi bezpośrednio o samobójstwie, ale można zauważyć wypowiedzi, które sugerują myśli samobójcze, np. „Już nie mogę tego znieść”, „Życie nie ma sensu”, „Chciałbym po prostu zasnąć i się nie obudzić”;
· Rozważania na temat śmierci: częste rozmowy o śmierci, umieraniu, pochówku lub życiu po śmierci mogą być sygnałem, że osoba rozważa samobójstwo.
4. Fizyczne oznaki – niektóre sygnały ostrzegawcze mogą być również zauważalne w kondycji fizycznej osoby:
· Zmiany w rytmie snu: osoba może albo spać nadmiernie, albo cierpieć na bezsenność, co może dodatkowo pogłębiać stany lękowe i depresyjne;
· Zmiany apetytu i masy ciała: osoba może stracić apetyt, co prowadzi do szybkiej utraty wagi, lub, przeciwnie, zaczyna objadać się, szukając ulgi w jedzeniu, co może prowadzić do nadwagi;
· Samookaleczania: widoczne ślady samookaleczeń, np. nacięcia na nadgarstkach czy ramionach, mogą być próbą radzenia sobie z bólem psychicznym lub sygnałem wołania o pomoc;
· Pogorszenie stanu zdrowia: w wyniku nasilającego się stresu emocjonalnego, osoby z myślami samobójczymi mogą odczuwać objawy somatyczne, takie jak chroniczny ból, bóle głowy, problemy żołądkowe, które nie mają jednoznacznej przyczyny fizycznej.
5. Czynniki zwiększające ryzyko – istnieją pewne sytuacje, które mogą dodatkowo zwiększyć ryzyko samobójstwa u osób wykazujących sygnały ostrzegawcze. Należą do nich:
· Ostatnie traumatyczne wydarzenia: strata bliskiej osoby, rozwód, utrata pracy czy inne wydarzenia o dużym ładunku emocjonalnym mogą przyczynić się do nasilenia myśli samobójczych;
· Nadmierna ekspozycja na przemoc lub stres: osoby, które były ofiarami przemocy domowej, szkolnej, seksualnej czy emocjonalnej, są w większym stopniu narażone na rozwój myśli samobójczych
· Historia prób samobójczych: osoby, które wcześniej podejmowały próby samobójcze, są w większym ryzyku ich powtórzenia.
Wsparcie psychologiczne w Polsce
Wsparcie psychologiczne odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu samobójstwom, a jego dostępność i jakość mają bezpośredni wpływ na zdrowie psychiczne społeczeństwa. W Polsce system wsparcia psychologicznego ewoluował na przestrzeni lat, jednak nadal boryka się z szeregiem wyzwań, takich jak ograniczona dostępność specjalistów, długie terminy oczekiwania na wizyty w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ) oraz niedostateczna liczba programów wsparcia psychicznego w szkołach i miejscach pracy. W Polsce wsparcie psychologiczne można uzyskać w ramach publicznego systemu opieki zdrowotnej, jak i prywatnie. Jednakże dostęp do bezpłatnej pomocy w ramach NFZ jest często ograniczony. W wielu regionach Polski, szczególnie w mniejszych miastach i na wsiach, dostęp do psychologów i psychiatrów jest utrudniony z powodu braku specjalistów. Czas oczekiwania na wizytę u psychologa lub psychiatry w ramach NFZ wynosi często kilka miesięcy, co może opóźniać interwencje i przyczyniać się do pogorszenia stanu zdrowia pacjentów. W odpowiedzi na te wyzwania, w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2017-2022, wprowadzono reformy mające na celu poprawę dostępności i jakości wsparcia psychologicznego. Jednym z kluczowych elementów tych reform było wprowadzenie Centrów Zdrowia Psychicznego, które mają na celu szybsze udzielanie pomocy osobom w kryzysie psychicznym. Centra Zdrowia Psychicznego to lokalne placówki, które oferują kompleksowe wsparcie psychologiczne, psychiatryczne i terapeutyczne. Dzięki tym centrom pacjenci mogą uzyskać natychmiastową pomoc bez konieczności oczekiwania na wizytę u specjalisty. Centra Zdrowia Psychicznego działają według zasady „otwartych drzwi”, co oznacza, że osoby w kryzysie psychicznym mogą zgłosić się tam bez skierowania i otrzymać wsparcie na miejscu. Modele te zakładają, że pacjent jest pod opieką interdyscyplinarnego zespołu, w skład którego wchodzą: psycholodzy, psychiatrzy, terapeuci i pracownicy socjalni. Centra te oferują m.in. terapię indywidualną, terapię grupową, interwencje kryzysowe oraz wsparcie dla rodzin osób zmagających się z problemami psychicznymi. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, który obowiązuje w Polsce od 2011 roku, jest strategicznym dokumentem, którego celem jest poprawa stanu zdrowia psychicznego Polaków oraz zmniejszenie liczby samobójstw. Program ten zakłada: Rozwój i modernizację usług zdrowia psychicznego, w tym tworzenie nowych placówek oferujących wsparcie psychologiczne; poprawę dostępu do wsparcia psychologicznego, szczególnie na poziomie lokalnym, poprzez tworzenie Centrów Zdrowia Psychicznego; wzmacnianie profilaktyki i działań edukacyjnych, mających na celu zwiększenie świadomości na temat zdrowia psychicznego i możliwości uzyskania pomocy. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego zakłada również współpracę z lokalnymi samorządami, szkołami oraz placówkami służby zdrowia w celu stworzenia zintegrowanego systemu wsparcia psychologicznego i opieki psychiatrycznej. W ramach tego programu rozwijane są również działania skierowane do grup szczególnie narażonych na problemy psychiczne, takich jak osoby starsze, młodzież, osoby LGBT+ czy osoby zmagające się z uzależnieniami. Kolejnym ważnym aspektem wsparcia psychologicznego w Polsce jest pomoc udzielana dzieciom i młodzieży w placówkach edukacyjnych. Młodzież w wieku szkolnym jest szczególnie narażona na problemy psychiczne, takie jak depresja, lęki, zaburzenia odżywiania oraz myśli samobójcze. Szkoły mają obowiązek zatrudniania psychologów szkolnych, jednak w praktyce liczba psychologów w placówkach edukacyjnych jest niewystarczająca w stosunku do potrzeb. W odpowiedzi na te problemy, w Polsce zaczęto rozwijać programy profilaktyczne oraz interwencyjne, mające na celu wsparcie zdrowia psychicznego uczniów. Przykładem takiego programu jest Program Profilaktyki Depresji wśród Dzieci i Młodzieży, realizowany przez niektóre szkoły w Polsce. Program ten skupia się na wczesnym wykrywaniu objawów depresji oraz edukowaniu nauczycieli i rodziców w zakresie sposobów wspierania dzieci w trudnych sytuacjach emocjonalnych. Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111, prowadzony przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę, to ważna inicjatywa, która oferuje młodym osobom wsparcie psychologiczne w sytuacjach kryzysowych. Jest to anonimowa i bezpłatna forma pomocy, dostępna zarówno przez telefon, jak i online. Dzieci i młodzież mogą tam uzyskać natychmiastową pomoc w trudnych sytuacjach życiowych, w tym w przypadku myśli samobójczych. 4. Wsparcie telefoniczne i online. W ostatnich latach coraz większą rolę w Polsce odgrywa wsparcie psychologiczne oferowane na odległość, poprzez linie telefoniczne oraz internetowe chaty. Jest to szczególnie ważne dla osób, które z różnych powodów nie mogą lub nie chcą skorzystać z tradycyjnych form wsparcia. Jednym z najważniejszych projektów w tym zakresie jest Centrum Wsparcia dla Osób w Kryzysie, które oferuje bezpłatne konsultacje telefoniczne i online, dostępne przez całą dobę. Centrum Wsparcia dla Osób w Kryzysie, prowadzone przez Fundację ITAKA, to miejsce, gdzie osoby zmagające się z kryzysami emocjonalnymi mogą uzyskać natychmiastową pomoc psychologiczną. Centrum to jest dostępne dla wszystkich, niezależnie od wieku, płci czy statusu społecznego, a konsultacje prowadzone są przez wykwalifikowanych psychologów. Dodatkowo, w Polsce funkcjonują inne telefony zaufania, które oferują wsparcie w różnych obszarach życia, np. 116 123 Bezpłatny kryzysowy telefon zaufania dla dorosłych w kryzysie emocjonalnym, czynny przez 7 dni w tygodniu w godz. 14.00– 22.00; 800 12 12 12 Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży; 800 70 22 22 Linia wsparcia dla osób w stanie kryzysu psychicznego; 800 108 108 Bezpłatny telefon wsparcia dla osób po stracie bliskich, czynny od poniedziałku do niedzieli (z wyjątkiem dni świątecznych) w godz. 14.00–20.00; 121 212 Bezpłatny telefon zaufania dla dzieci i młodzieży Rzecznika Praw Dziecka, czynny całą dobę przez 7 dni w tygodniu; 800 100 100 Telefon dla rodziców i nauczycieli w sprawie bezpieczeństwa dzieci; 800 120 002 Ogólnopolski Telefon dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”; 800 080 222 Bezpłatna całodobowa infolinia dla dzieci, młodzieży, rodziców i pedagogów; 22 635 09 54 Telefon zaufania dla osób starszych, czynny w poniedziałek, środę, czwartek w godz. 17.00–20.00.
Samobójstwa to jeden z najtragiczniejszych problemów współczesnego świata, którego nie można bagatelizować. Edukacja, wsparcie psychologiczne oraz dostęp do terapii są kluczowymi elementami prewencji. Warto podkreślić, że każdy z nas może odegrać ważną rolę w przeciwdziałaniu samobójstwom, poprzez otwartość, empatię oraz gotowość do wsparcia osób w potrzebie. Światowy Dzień Zapobiegania Samobójstwom to okazja, by przypomnieć, że pomoc jest dostępna i warto ją szukać w najtrudniejszych chwilach.
Bibliografia:
1. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). (2021). Suicide Worldwide in 2021: Global Health Estimates. Geneva: World Health Organization.
2. Lewandowski, M. (2020). Samobójstwo. Analiza i prewencja. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
3. Płużański, A., & Ślósarczyk, M. (2018). „Czynniki ryzyka i prewencja samobójstw w Polsce.” Psychiatria Polska, 52(1), 31-42.
4. Raczyński, P. (2019). Problemy zdrowia psychicznego w Polsce i na świecie. Warszawa: Difin.
5. Dominiak – Kochanek, M., Świątek-Kulczyńska, A., & Mroczek, B. (2017). „Analiza czynników związanych z próbami samobójczymi wśród młodzieży.” Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 23(3), 162-166.
6. Holas, P., Mroczek, B., & Mazur, M. (2021). „Interwencje kryzysowe w prewencji samobójstw.” Psychiatria i Psychoterapia, 17(1), 45-55.
7. Fundacja Itaka – Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych. (2023). „Telefon wsparcia dla osób w kryzysie emocjonalnym.”
8. Kowalewska, B., & Stępień, P. (2019). „Samobójstwa w Polsce – analiza trendów i uwarunkowań.” Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu, 59, 174-180
9. Moskalewicz, J., & Kiejna, A. (2019). Zdrowie psychiczne Polaków. Sytuacja epidemiologiczna i potrzeby systemowe. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.
10. Kubacka – Jasiecka, D., & Pastwa-Wojciechowska, B. (red.). (2010). Samobójstwo. Ujęcie interdyscyplinarne. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
11. Tomaszewska, K. (2017). „Samobójstwa w Polsce – dane statystyczne i analiza zjawiska.” Problemy Kryminalistyki, 295(1), 57-68.
12. Centrum Wsparcia dla Osób w Kryzysie. (2023). „Wsparcie psychologiczne w Polsce.”
13. Drabik, W., & Kwiatkowski, P. (2018). „Próby samobójcze wśród młodzieży – czynniki ryzyka oraz programy profilaktyczne.” Współczesna Psychologia, 5(2), 25-40.
Opracowała mgr Natalia Popko - psycholog
Wyświetlono: 305
